ਸ਼ੱਕੀ ਸ਼ਹਾਦਤ

ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ
ਬਿਮਲਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ ਦੀ ਅਣਛਪੀ ਕਿਤਾਬ ਬਲੈਮਿਸ਼ਡ ਹਿਸਟਰੀ ਚੈਪਟਰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਪੰਨੇ ਰੀਸਰਚ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ ਰਾਹੀਂ
ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਬਰਤਾਨਵੀਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਦਾਸ ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਮਿਥਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਪਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਗਲਤ ਹੈ ਅਤੇ ਤਿਹਾਸ ਦੀ ਤੌਹੀਨ ਹੈ। ਦਾਸ ਨੇ ਕਾਫੀ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਅਖਬਾਰ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੇਸ਼ਗੀਆਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਅਤੇ ਚੋਖਾ ਸਮਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਡੂੰਘੀ ਘੋਖ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਝੂਠ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਹੇਠ ਦੱਬਿਆ ਇਤਿਹਾਸ ਚੀਖ-ਪੁਕਾਰ ਕੇ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੁਆਾਰਾ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਖਿਲਾਫ਼ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ(ਪਰ ਸਿਰਫ ਦੋ) ਸੋਟੀਆਂ ਮਾਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 18ਵੇਂ ਦਿਨ ਦਿਲ ਧੜਕਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਬੰਦ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿੱਗਰ ਅਤੇ ਸਖਤ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਧਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਵੇਰਵਾ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ–ਨਵੰਬਰ 18, 1928 ਦੇ ‘ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼’’ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਲੱਗੀ ਖਬਰ, ਨਵੰਬਰ 18,1928 ਦੇ ‘ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਪੋਸਟ’ ਵਿੱਚ ਐੱਮ-3 ਹਿੱਸੇ ਅੰਦਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਲੱਗੀ ਖਬਰ, ਨਵੰਬਰ 18, 1928 ਦੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦੇ ‘ਦਾ ਸਟਰੇਟ ਟਾਈਮਜ਼’ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਫਾ 12 ਅੰਦਰ ਲੱਗੀ ਖਬਰ,ਨਵੰਬਰ 18, 1928 ਦੇ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ‘ਦਾ ਟਾਈਮਜ਼’ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਨਵੰਬਰ 21, 1928 ਦੇ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ‘ਦਾ ਟਾਈਮਜ਼’ ਵਿੱਚ ਸਫਾ 13 ਕਾਲਮ 2 ਅੰਦਰ। ਦੁਬਾਰਾ ਨਵੰਬਰ 21, 1928 ਦੇ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ‘ਦਾ ਟਾਈਮਜ’ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਦਾ ਵਿਖਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ੍ਰ. ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ, ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਐਸ.ਆਰ ਬਖਸ਼ੀ,ਟੀ.ਕੇ.ਰਾਮਾ.ਰਾਉ, ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਲੋਕ ਦਲ ਵੀ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਸੋਟੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ਼ ਚੁੱਕ ਲਈ। ਲਾਲਾ ਹੰਸਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨਾਂ ਅੰਦਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੋਟੀਆਂ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਵੱਜਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਹੀ ਮਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਤੂਲ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹਾਲਾਤ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕੇ ਕਿ 2 ਸੋਟੀਆਂ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਵੱਜੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰ ਕੇ 18 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ‘ਜੇ’ ਲਗਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਨਲ ਇਤਿਹਾਸ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਖੈਰ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਤੁਕੀ ਬਿਆਨਬਾਜੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਬੂਤ ਦੇਣ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮਹਿਕਮਾਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਤਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਲੱਕੜਾਂ ਦੀ ਵਾੜ੍ਹ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੋਂ 200 ਗਜ਼ ਦੂਰ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਇਸ ਵਾੜ੍ਹ ਨੂੰ ਟੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਉਹ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਪੁਲਿਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਟੀਆਂ ਉਲਾਰ੍ਹ ਕੇ ਜਾਂ ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਵਾਰੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦੇ ਸੀ। ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਿਆ ਅਤੇ ਕੋਈ ਸੋਟੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੋਣਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਹੀਂ ਮਾਰੀ ਗਈ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਗਵਾਹ ਜਾਂ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਹੋ ਜਾਣ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ ਨਵੰਬਰ 07, 1928 ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਨਵੰਬਰ 26,1928 ਨੂੰ ‘ਕਮਾਨਸ’ ਦੀ ਬੈਠਕ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਵੈਲੋਕ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਸਰਕਾਰ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਇਸ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਸੋਟੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਰੰਤ ਕਰਨਲ ਵੈਜਵੁੱਡ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਸਰਕਾਰ ਹੋਰ ਪੜਤਾਲ ਕਰੇਗੀ। ਉਪਰੰਤ ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਅਰਲ ਵਿੰਟਰਟਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੈ ਪਰ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਤੱਥ, ਦਲੀਲ ਜੋ ਸਬੂਤ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸ੍ਰੀਮਾਨ ਅਰਲ ਵਿੰਟਰਟਨ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਉਸ ਦਿਨ ਲੱਗੀਆਂ ਦੋ ਸੋਟੀਆਂ (ਦੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ) ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਤੁੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਨਵੰਬਰ 1928 ਦੇ ਹਿੱਸਾ 223 ਸੀ, ਸੀ5-8 ਵਿੱਚ ਹ-ਬ-ਹੂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ‘ਕਾਮਨਸ’ ਦੀ ਇਸ ਬੈਠਕ ਦਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅੰਦਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੇ ਛਾਪੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਵੰਬਰ 27, 1928 ਦੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦੇ ‘ਦਾ ਸਟਰੇਟ ਟਾਈਮਜ਼’ ਵਿੱਚ ਸਫਾ 9 ਅਤੇ ਕਾਲਮ 2 ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ 01, 1929 ਦੇ ‘ਦਾ ਟਾੀਮਜ’ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਕਾਲਮਜ਼ ਅੰਦਰ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਮਾੜੀ ਨੀਅਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬੇਲੋੜੀ ਤੂਲ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਰਿਪੋਰਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੋਰ ਤਫਤੀਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਮਿਸਟਰ ਬੌਏਡ ਨੂੰ ਨਾਮਜਦ ਕੀਤਾ। ਮਿਸਟਰ ਬੌਏਡ ਨੇ ਵੀ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਖਾਵਾਕਾਰੀ ਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਵਾੜ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਸੋਟੀਆਂ ਨਹੀੰ ਮਾਰੀਆਂ। ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਸੋਟੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।
ਮਿਸਟਰ ਬੌਏਡ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਰਵਰੀ 15, 1929 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਦਵਾਰਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮਿਸ਼ਰਾ ਨੇ ਬੌਏਡ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਰੋਧੀ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਤਹਿਕੀਕਾਤ ਦਾ ਮਤਾ ਲੈ ਕੇ ਆਂਦਾ ਤੇ ਬਹਿਸ ਉਪਰੰਤ ਇਹ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਪਰੰਤ ਮਿਸਟਰ ਜੇ ਕਰੀਅਰ ਨੇ ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਿੰਨ ਇਨਕੁਆਰੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ। ਇਹ ਮਤਾ 65-45 ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਉਹ ਆਖਰੀ ਸਫਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਣ ਮੌਤ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਾ ਹੋਣਾ ਦਰਜ ਹੈ। ਜਦ ਕੋਈ ਮਤਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਉੱਪਰ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਬਹਿਸ ਸ਼ੋਭਦੀ ਨਹੀਂ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਤੂਲ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ, ਪੰਡਿਤ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਦਵਾਰਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮਿਸ਼ਰਾ ਮੁੱਖ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਯੋਗਦਾਨ ਡਾ. ਨੌਨਿਧ ਰਾਏ ਧਰਮਵੀਰ ਦਾ ਵੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਿਥਿਹਾਸ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੌਨਿਧ ਰਾਏ ਧਰਮਵੀਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਇੱਕ ਅਖਬਾਰ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਲਾਲਾ ਜੀ ਸਖਤ ਬਿਮਾਰ ਸਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਜੇਕਰ ਸੋਟੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾ ਵੱਜਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਹੋਰ ਕੱਢ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਗੰਭੀਰ ਸੀ, ਲਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਜਿਗਰ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਗਰ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਝਿੱਲੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਡਾਕਟਰ ਨੌਨਿਧ ਰਾਏ ਧਰਮਵੀਰ ਉਹੀਂ ਡਾਕਟਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਲਾਲਾ ਜੀ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਜਾ ਕੇ ਪੈਡੀਹੋਮ ਸ਼ਹਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਡਾਕਟਰ ਧਰਮਵੀਰ 1875 ਵਿੱਚ ਜਲੰਧਰ ਜਨਮਿਆਂ, ਲਾਹੌਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1899 ਵਿੱਚ ਐਡਿਨਬਰਗ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। 5 ਅਗਸਤ 1939 ਦੇ ਬਰਨਲੇ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੇ ਨੋਟਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕੋਲ ਗਾਂਧੀ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉੱਘੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰੀ ਮੁਆਇਨਾ ਕੀਤੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਇਤਨੇ ਕੁ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਕਿ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦਾ ਦਿਲ ਬੰਦ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਕਾਰਣ ਵੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਲੋਹੇ ਦੀ ਤਾਰ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋਣ ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਮਿੱਥ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਜਿਸ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦਾ ਜ਼ਿੇਕਰ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇੱਕ ਭਿਆਨਿਕ ਬਿਮਾਰੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਟਿਊਬਰਕੁਲਰ ਪਲਿਊਰਿਸੀ (ਟੀ.ਬੀ.) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਗੰਭੀਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪੇਟ, ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਝਿੱਲੀ ਦੀ ਸੋਜਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਗਰ ਦੀ ਇਹ ਝਿੱਲੀ ਦਿਲ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਝਿੱਲੀ (ਪੈਰੀ ਕਾਰਡੀਅਮ) ਨੂੰ ਸੁੰਗੜਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਸਮਰੱਥਾ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ। 1917 ਵਿੱਚ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਰਥਰ ਪੋਪ ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਲਈ ,ੈ ਸੈਂਟਾ ਬਾਰਬਰਾ ਦੇ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ। ਇੱਥੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਲਈ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਆ ਗਈ ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੈਕਚਰ ਵੇਚ ਕੇ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਇਲਾਜ ਲਈ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਨੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਐਨੀ ਬੈਸਾਂਟ ਥੀਓਸੋਫੀਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਡਾਲਰ ਭੇਜੇ। 3 ਦਸੰਬਰ 1921 ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਉੱਤੇ ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ ਸਮੇਤ ਅੰਦਰ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਭਿਆਨਿਕ ਬਿਮਾਰੀ ਨੇ ਆ ਘੇਰਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਦੀ ਖਰਾਬੀ ਕਰ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇਲਾਜ ਸੋਲਨ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ 1927 ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਪੁਖਤਾ ਸਬੂਤ ਹਨ। ਜੁਲਾਈ 1928 ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਸਖਤ ਬਿਮਾਰ ਸਨ ਅਤੇ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਬਿਮਾਰ ਸਨ। 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਲ ਲੋਕ ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਲੈ ਗਈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਝਲਕੀਆਂ ਜੋ ਮੈਂ ਵਿਸਤਾਰ ਪੂਰਵਕ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇੱਥੇ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਕਰਨਲ ਜੇ.ਡੀ ਕਰਾਫੋਰਡ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮੈਟੋਗਰਾਫ ਕਮੇਟੀ ਦੀ 1927-1928 ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਸਫਾ 11 ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਉੱਪਰ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਬਾਰੇ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਦਾ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵੇਖਣ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਬਾਰੇ ਗਲਤ ਤੱਥ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂਵਲੀ 11 ਸਫੇ ਪਰ ਹੁ-ਬ-ਹੂ ਦਰਜ ਹੈ। ਸਰ ਸੀਸਲ ਸਪਰਿੰਗ ਰਾਈਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਨ ਜਸਟਿਸ ਮਹਿਕਮੇ ਨੂੰ ਖੁਫੀਆ ਰਿਪੋਰਟ-ਮਿਸਚੀਵੀਅਸ ਐਕਟਸ ਰਾਹੀਂ ਜਰਮਨ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਲਿਆਉਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋਸ਼ ਦਰਜ ਕਰਾਏ। ਏਗਨਸ ਸਮੈਡਲੀ ਨਾਮ ਦੀ ਅਮਰੀਕਨ ਔਰਤ ਨੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਨੌਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਤ ਸਾਲ ਬਾਹਰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਕੁੱਝ ਕੁ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵੀ ਚਲਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ। ਇੱਥੇ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਘਾਟ ਕਰ ਕੇ ਦੋ ਸਾਲ ਦਾ ਫਰਕ ਪਾ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ਹੋਈ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਕਸ਼ਮੀ ਇੰਸੋਰੈਂਸ ਕੰਪਨੀ ਵੀ ਲਾਹੋਰ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਗ਼ੱਦਰ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਕੋਈ 6800 ਡਾਲਰ ਲਏ, ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਨੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਸ ਉੱਪਰ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ। ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤਿਅੰਤ ਦੁੱਖੀ ਇਨਸਾਨ, ਦੁਖੀ ਪਿਉ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਘਰਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਗਨੇਸ਼ ਦਾਸ ਬਿਰਲਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਰਾਹੀਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜਿਊਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਮੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦੇਵੇਂ ਪੁੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੇ ਹਨ, ਉੱਪਰੋਂ ਮੇਰੀ ਬਿਮਾਰ ਸਿਹਤ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਾਸ ਬਾ-ਸਬੂਤ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਪਾਠਕ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਝਵਾਨ ਹਨ।
-ਬਿਮਲਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ 'ਅੱਜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼' ਵਿੱਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਾਹਿਤ)